Streszczenie
Podstawowa koncepcja artystycznego sposobu myślenia mongolskich nomadów związana jest z postrzeganiem wszystkich elementów natury jako ożywionych. Podczas wykorzystywania drewna, kamienia i innych surowców naturalnych w procesie tworzenia, dbają oni o ustalenie pomyślnej daty oraz stosują tradycyjne metody, aby przekształcić owe ożywione elementy w nieożywione przedmioty – i przywrócić je do życia za pomocą nadania im kolorów, wzorów i innych dekoracji. Co istotne, nawet odpadki, które pozostały po pierwszej obróbce, potem są z wielką starannością wykorzystywane do zdobień, przyczyniając się tym samym do ustanowienia przyjaznych dla środowiska praktyk projektowania i produkcji.
Słowa kluczowe: szamanizm, buddyzm, ochrona przyrody, tradycja, sztuka użytkowa
Wprowadzenie
Głównymi czynnikami wpływającymi na artystyczny i kreatywny sposób myślenia mongolskich nomadów są kwestie geograficzne, mitologia, szamanizm, kult nieba, a także wpływy religijne i kulturowe z sąsiednich krajów. Odkrycia archeologiczne oraz źródła historyczne sięgające czasów imperiów Hunów, Turków, Kitanów oraz Mongołów świadczą o tym, że mongolscy koczownicy przez długi czas wypracowywali techniki rzemieślnicze dostosowane do ich stylu życia. Ponadto długotrwała tradycja utrzymywania przez Mongołów harmonii z naturą rozwijała się wraz z ich praktykami rzemieślniczymi.
Dla Mongołów ochrona przyrody wykracza poza zwykłą obronę środowiska przed destrukcyjnymi wpływami zewnętrznymi lub podejmowanie wysiłków na rzecz jego odbudowy po degradacji. Otóż polega ona również na aktywnym zapobieganiu potencjalnym zagrożeniom, przestrzeganiu praw natury, praktyce pełnego szacunku i zrównoważonego współistnienia ze środowiskiem, autentycznym przywiązaniu do fauny i flory, podtrzymywaniu silnej etyki ekologicznej oraz rozważnym zarządzaniu i ochronie jego zasobów (Choimaa, 2009, s. 11).
Tekst główny
Podstawowa filozofia mongolskich nomadów jest ściśle związana z mitologią, w której angażują się oni w komunikację charakteryzującą się głębokim szacunkiem i wyobrażając sobie procesy oraz zjawiska świata przyrody jako ożywione lub żywe istoty. Ta nieodłączna „żywotność” nadaje zniuansowaną i z natury unikatową jakość i wygląd. Akceptując i współistniejąc z tą wyjątkowością, mongolscy koczownicy od zawsze przyjmowali koncepcję „harmonii” jako zasadę przewodnią.
Nawet towary konsumpcyjne są traktowane z głębokim szacunkiem, gdyż ich wytworzenie nadało im życie, a to – ze względu na silne przywiązanie Mongołów do tradycji – prowadzi do zrównoważonych, przyjaznych dla środowiska praktyk konsumpcyjnych.
Badając pojęcie ochrony przyrody w ramach praktyk religijnych i kultowych mongolskich nomadów, warto wspomnieć, że w mitologii mongolskiej bogini „Etugen” (Matka Ziemia) jest pierwotną stwórczynią, obdarzającą życiem poprzez swoje bezgraniczną miłość. Z kolei istotne w mongolskiej kulturze duchowej pojęcia „Nieba” lub „Niebios” ucieleśniają koncepcję wieczności, pozbawioną początku lub końca (Nekludov 1981, s. 189).
Szamanizm odpowiada natomiast za skupienie się na pielęgnowaniu i ochronie przyrody oraz braniu na siebie odpowiedzialności za kultywowanie harmonijnych relacji ze środowiskiem. Co więcej, różne zwyczaje ewoluowały w taki sposób, aby ukazać wewnętrzne cechy charakterystycznych zjawisk naturalnych oraz dostosować się do nich i z nimi harmonizować. Zwyczaje te, kształtowane przez pokolenia, przetrwały do dziś. Szamanizm zawiera w sobie esencję „życia” i „ducha”, pojęć filozoficznych rozumianych w tym ujęciu jako symbolizujące ekologiczny sposób myślenia nieodłącznie związany z Matką Naturą (Ulzii 2011, s. 308). Wyznawcy szamanizmu wierzą, że utrzymują nieskończony związek z naturą, wykraczający poza życie i śmierć.
Widząc świat poprzez jego nieodłączne wzorce i oddając mu szacunek, sztukę mongolską splata głęboką więź między ludzkością a kosmosem, czego kulminacją jest poszukiwanie i zachowanie równowagi. To właśnie te podstawowe ramy estetyczne określają charakter i strukturę sztuki mongolskiej (Sarantuya 1996, s. 68).
Mongołowie tradycyjnie konstruują swój mikrokosmos w oparciu o swoisty rytm kształtu. Symbolika liczb odgrywa ważną rolę w tej tradycji, gdzie przykładowo 9 oznacza górną krainę, 8 symbolizuje krainę środkową, natomiast 7 odpowiada dolnej – co staje się czynnikiem wyrażającym podstawową w kulturze mongolskiej zasadę cykliczności. We wzorach i ornamentach górna kraina znajduje swoją reprezentację w kole, środkowa w kwadracie, zaś dolna – w odwróconym trójkącie.
Symboliczne znaczenie kolorów zaczyna się od obserwacji i przypisywania kolorów zjawiskom naturalnym oraz rozciąga się na nazewnictwo kolorów związane z ich podstawowymi strukturami, orientacją przestrzenną, różnicami etnicznymi oraz reprezentacją pojęć etycznych i abstrakcyjnych. Ta wieloaspektowa symbolika kolorów jest następnie poddawana skomplikowanym opracowaniom (Dulam 2007, s. 26).
W epoce imperium mongolskiego wyznawane były trzy główne religie, przy czym buddyzm został wyznaczony jako religia państwowa. Kluczowym czynnikiem przyczyniającym się do tej decyzji było silne przywiązanie mongolskiej arystokracji do głównego założenia „podwójnych rytuałów” w naukach buddyjskich, z którym Mongołowie mieli styczność za sprawą indyjskiej religii i kultury zarówno bezpośrednio, jak i pośrednio w całej swojej historii (Bira 1978, s.19). Buddyzm zyskał na znaczeniu w Mongolii dzięki asymilacji z istniejącymi wcześniej zwyczajami, jednocześnie dostosowując się do nich i je uzupełniając. Obejmowało to włączenie szamańskich praktyk kultowych, które były zgodne z mongolskim stylem życia.
Głównym czynnikiem wpływającym na praktyki mongolskich rzemieślników w wytwarzaniu zrównoważonych środowiskowo produktów jest ich sposób życia w harmonii z naturą.
Mongołowie swoim dzieciom przekazywali (i czynią to nadal) wartości związane z przywiązaniem do przyrody i jej ochrony w sposób dostosowany do etapów ich rozwoju. W wieku od 3 do 8 lat kładziono zatem nacisk na zaszczepienie podstawowego zrozumienia ochrony środowiska. W wieku od 9 do 12 lat – na głęboki szacunek i wpajanie czci dla natury. W wieku od 13 do 18 lat na przekazywaniu wiedzy na temat interakcji ze światem przyrody. Tradycja ochrony wody, fauny i flory były pielęgnowane w młodszych pokoleniach przez całe życie.
Tradycyjne zwyczaje mongolskich nomadów dotyczące ochrony przyrody obejmują „troskę i szacunek”, „nakazy i zakazy”, „nauczanie i upowszechnianie”, „kult i pobożność”, „wiedzę obserwacyjną”, „rytuały legend” i „rytuały działania”, „recytowanie i wykonywanie” oraz wiele innych (Tsendeekhu 2001, s. 37).
Ponadto można stwierdzić, że od dawna również prawo miało pewien wpływ na właściwe wykorzystanie naturalnych surowców w rzemiośle. Przepisy dotyczące ochrony przyrody w Mongolii można znaleźć w rozmaitych źródłach historycznych, w tym w takich dokumentach jak „Prawo Ikh Zasag”, „Prawo Altan Khana”, „Prawo Wielkiej Dynastii Yuan w Mongolii”, „Czterdzieści cztery i dwa wielkie prawa”, „Prawo Oirad”, „Prawo Khalkha Juram”, „Mongolskie prawo dekretowe” i „Prawo państwa Manchu-Qing”. Prawa te tradycyjnie dotyczyły kwestii związanych z odpowiedzialnym użytkowaniem ziemi, wody i pastwisk, a także zachowaniem ich naturalnych cech, co stanowiło integralny element polityki państwa.
Od czasu wprowadzenia w Mongolii buddyzmu rzemiosło i dzieła artystyczne tworzone przez tamtejszych nomadów przeszły na przestrzeni pokoleń znaczne modernizacje w zakresie teorii. Jest on nie tylko pojedynczą doktryną religijną, ale całym kompleksem kulturowym, obejmującym różnorodne gałęzie wiedzy teoretycznej i praktycznej z rozmaitych dyscyplin naukowych, w tym filozofii, logiki, języka, medycyny i sztuki Wschodu (Delgermaa 2022, s. 55). Wpływ buddyzmu na artystyczny i twórczy sposób myślenia mongolskich nomadów, w połączeniu z kulturą tradycyjną, może być postrzegany jako katalizator ewolucji świadomych ekologicznie dzieł artystycznych.
Sztuka i rzemiosło, jedna z pięciu głównych dziedzin wiedzy buddyzmu, dzieli się na trzy główne wymiary: „Mowę”, „Ciało” i „Umysł”. W wymiarze „Ciała” występują z kolei „szlachetne tworzenie” i „przyziemne tworzenie”. W ramach „szlachetnego tworzenia” powstają przedstawienia religijne, podczas gdy „przyziemne rzemiosło” odnosi się do rzemiosła praktycznego i użytkowego – budowania jurt, tratw, łodzi, szycia odzieży i tworzenia różnych przedmiotów codziennego użytku.
„Kazanie o kole czasu” opisuje kunszt związany z tworzeniem doczesnego ciała, jednocześnie tłumacząc szacunek dla wszechświata, w tym wrodzony naturalny porządek kosmosu przejawiający się w ciałach ludzi, zwierząt i roślin. Zgodnie z naukami buddyjskiego rzemiosła wykwalifikowany rzemieślnik stara się stworzyć produkt zgodny z pragnieniami klienta, pielęgnując harmonijny rozwój nie tylko swojego kunsztu, ale także biegłość w języku i komunikacji, a także zdolności estetycznych i kreatywności. Mongolscy koczownicy wytwarzają bowiem przedmioty na fundamencie zakorzenionym w symbolice, gdzie ich kształty, kolory i wzory służą jako przekaźniki informacji dla klientów w formie symboli. Zastosowane elementy dekoracyjne mają bezpośredni związek ze świadomością religijną, przekazując wiadomości ściśle związane ze światopoglądem nomadów, polegającym na życiu w harmonii z naturą i w poszanowaniu życia. Ozdabiając przedmioty symbolami religijnymi, nadają im charakterystyczną cechę dla właściwego użytkowania, wzmacniając szacunek nawet podczas ich użytkowania. Co więcej, meble z obrazami, które oczyszczają umysł i duszę, takie jak sekretarzyki z przedstawieniami ośmiu klejnotów i czterech harmonijnych zwierząt oraz stoły wsparte na ugiętych nogach słoni, odzwierciedlają koncepcję pokojowego i harmonijnego współistnienia na świecie. W tym kontekście staje się oczywiste, że symbole te zawierają i zachowują trzy podstawowe zasady zrównoważonego rozwoju: pokoju, sprawiedliwości i równości oraz wspólnej odpowiedzialności.
Wnioski
Fundamentalna zasada harmonii z naturą, immanentna cecha mentalności mongolskich nomadów, czerpie znaczący wpływ z mitologii, szamanizmu i kultu nieba lub niebios, które służą jako podstawa ich światopoglądu. Dodatkowo, wymiana kulturowa i artystyczna z sąsiednimi narodami oraz infuzja nauk buddyjskich, wraz z tradycjami takimi jak yin-yang, „Teoria Zależnego Powstawania” i nauki z „Kazania o Kole Czasu”, są harmonijnie zintegrowane z mongolską sztuką użytkową. Elementy te są stałe, przyczyniając się do zachowania naturalnej równowagi i wpływając na piękno oraz praktyczność artystycznych kreacji mongolskich nomadów.
Studiowanie tradycji, zwyczajów, religii, materiałów, kształtów, kolorów i symboli dekoracyjnych, które stanowią istotę mongolskiej koczowniczej sztuki użytkowej, może służyć jako wskazówka do ich współczesnego zastosowania i wyjaśniania ekologicznego tła projektów.
Zachowanie i przekazywanie charakterystycznych cech mongolskiej koczowniczej sztuki użytkowej wymaga jej integracji z obecnymi zastosowaniami, tym samym wprowadzając te cechy do katalogu przedmiotów codziennego użytku.
Artystyczny sposób myślenia mongolskich nomadów, cechujący się szacunkiem i czcią dla życia w harmonii z naturą, może – i powinien – być źródłem inspiracji dla nowoczesnego ekoprojektowania.
Tłumaczenie: Anna Majer
Bibliografia:
Bira, Sh. (1978). A brief history of Tibetan Buddhism in Mongolia. Ulaanbaatar: NPO
Dulam, S. (2007). Mongolian symbolism (Second volume). Ulaanbaatar: Bitpress.
Delgermaa, B. (2022). Art philosophy. Ulaanbaatar: Udam Soyol LLC.
Ulzii, Т. (2011). Shamanic culture and mentality of ancient Mongols. Ulaanbaatar: Tsalig.
Nekludov, S. Yu. (1981). Mythology of Turks and Mongols. – Book B. Turkological collection – 1977. Moscow.
Sarantuya, N. (1996). Characteristics of the aesthetic culture of Mongolian nomadic civilization. Dissertation. Ulaanbaatar.
Tsendeekhuu, Ts. (2001). Customs and traditions of nature conservation of Mongolians. Ulaanbaatar: Jinst Khargia.
Choimaa, Sh. (2009). Mongolian traditional culture on nature conservation. “Research, exploration, and outlook of Mongolian symbolism”. Ulaanbaatar.
