Istnieją w Europie miejsca o surowej duchowości i izolacji, jednak żadne nie dorównuje Górze Athos pod względem formalnej autonomii, zakazu wstępu dla kobiet, skali wspólnoty monastycznej oraz ciągłości tradycji, trwającej nieprzerwanie od ponad 1000 lat.
W Europie jest niewiele miejsc tak tajemniczych jak Święta Góra Athos (Agion Oros) – region w Grecji zamieszkany przez wspólnotę prawosławnych mnichów od ponad 1000 lat. Zajmuje część Półwyspu Chalkidiki o powierzchni około 336 km², długości 50 km i szerokości 10 km. Na krańcu półwyspu wznosi się szczyt Athos o wysokości 2033 m n.p.m.
Święta Góra Athos jest absolutnym fenomenem w Europie – pod względem autonomii religijnej, izolacji i surowości zasad. Posiada własne reguły życia monastycznego, wzorowane na tradycjach Cesarstwa Bizantyjskiego, a także własne zasady administracji, wjazdu, poruszania się i pobytu gości. Status prawny tego autonomicznego okręgu reguluje Konstytucja Grecji oraz Karta Konstytucyjna Góry Athos z 1927 roku. Jurysdykcję duchową sprawuje Ekumeniczny Patriarcha Konstantynopola z siedzibą w Stambule – dawnym Konstantynopolu. Przedstawicielem państwa greckiego jest natomiast Gubernator Góry Athos, który rezyduje w stolicy Athosu – Karyes.
Zarządzaniem atońskiego państwa monastycznego zajmuje się Święta Wspólnota (gr. Ierá Koinótis), czyli organ złożony z przedstawicieli wszystkich 20 działających monastyrów – klasztorów. Wjazd na teren Góry Athos możliwy jest wyłącznie drogą morską, po uzyskaniu specjalnego pozwolenia. Jedynym portem odprawy pielgrzymów i gości jest mała osada Dafni. Niektóre klasztory posiadają także własne nabrzeża, wykorzystywane jako przystanie dla małych łodzi transportowych, przywożących zaopatrzenie.
Twierdze wiary na półwyspie
W dwudziestu monastyrach (klasztorach) zamieszkuje około 1800 mnichów prawosławnych nie tylko greckich.
Monastyr to tradycyjna nazwa klasztoru w Kościołach Wschodnich, zwłaszcza prawosławnym i greckokatolickim. Do klasztorów należą mniejsze wspólnoty zamieszkiwane przez jednego lub kilku mnichów; są to skity, cele (kelie), kalyvy i pustelnie, które pełnią różne role.
Na Athos od 1046 roku obowiązuje zakaz wstępu dla kobiet. Jest to terytorium na którym obowiązują średniowieczne zasady avaton (gr. „to, co niedostępne, nietknięte”) a za złamanie tejże zasady do dziś grożą surowe konsekwencje z karą więzienia włącznie. Kobietom zabrania się również przebywania w odległości mniejszej, niż 500 metrów od półwyspu. Na terenie klasztorów zabronione jest także posiadanie zwierząt płci żeńskiej, oprócz kur które trzymane są dla jajek i kotów polujących na gryzonie.
Płynąc turystycznym statkiem w znacznej odległości od brzegu trudno obserwować zabudowania i ruiny kapliczek czy dzwonnic rozrzuconych na zalesionych zboczach, wąwozach czy samotnych skałach. Dobrze widać jedynie olbrzymie bryły klasztorów przypominające zamki średniowieczne. Małe cele i pustelnie natomiast skryte wśród oliwnych drzew czy w wąwozach i skałach wiecznie zielonego lasu są prawie niewidoczne z morza.
Architektura średniowiecznych klasztorów musiała nie tylko chronić społeczność przed pirackimi napadami, ale też spełniać inne role. Przede wszystkim były schronieniem dla rozmodlonych mnichów – ascetów, oraz przechowywanych przedmiotów kultu religijnego, skarbów wielkiej wartości pochodzących od możnych darczyńców czy łupów wojennych w których uczestniczyli mnisi.
Każdy klasztor jest autonomiczny z własną historią i tradycją. Dziś mnisi nie muszą się bronić przed najeźdźcami więc klasztory spełniają przede wszystkim swoją duchową misję.
Góra Athos była zamieszkana od czasów starożytnych ,ale obecność chrześcijan sięga co najmniej 800 roku. Na Górze Athos jest 17 greckich klasztorów i po jednym rosyjskim, serbskim i bułgarskim.
Hierarchia ważności monastyrów ustalona została raz na zawsze jeszcze w XV wieku. Nie wolno jej zmieniać ani tworzyć nowych. Potwierdza to rangę klasztoru w tradycyjnym porządku, zarządzaniu, głosowaniach i ceremoniach.
Jednym z najstarszych i największych jest Grecka Ławra św. Atanazego. Ławry to szczególne typy monastyrów; duże, prestiżowe i historycznie ważne, podlegające bezpośrednio patriarsze.
Wszystkie monastyry wzniesiono według jednolitego planu, w pierwszej kolejności miały zapewniać bezpieczeństwo. W kompleksie klasztornym najważniejsza jest główna świątynia – katolikon (katholikon) a pozostałe budynki rozmieszczone wokół dziedzińca otaczały katolikon. Całość opasywały mury obronne (czasem z wysokimi wieżami strażniczymi) i jedną bramą. Wjazd możliwy jest wyłącznie przez bramę zamykaną o zachodzie słońca.
Jak dostać się na Athos – zasady i ograniczenia
Aby odwiedzić klasztory, należy – często nawet kilka tygodni wcześniej – ubiegać się o specjalne pozwolenie „diamonitirion”, wydawane przez Biura Pielgrzymkowe. Dzienna liczba odwiedzających jest ograniczona i zróżnicowana w zależności od wyznania, z pierwszeństwem dla wiernych prawosławnych. Niektóre klasztory są bardziej otwarte na pielgrzymów, inne mniej. Zazwyczaj odwiedza się 2–3 klasztory w ciągu kilku dni, a pozwolenie wydawane jest na 4 dni i 3 noce. Inaczej wygląda to w przypadku prowadzenia badań naukowych. Fotografowanie wielu miejsc i relikwii przez odwiedzających jest zabronione.
Po przypłynięciu do Dafni pielgrzymi mogą skorzystać z minibusów lub terenowych jeepów obsługiwanych przez lokalne służby pielgrzymkowe. Drogi są nieutwardzone, dlatego używa się głównie samochodów terenowych. Wjazd prywatnych pojazdów jest natomiast zakazany. Można również przemieszczać się pieszo z przewodnikiem, co jednak nie jest zalecane ze względu na dzikie zwierzęta. W odludnych miejscach występują dziki, węże i skorpiony, czasem wilki, a rzadko także niedźwiedzie brunatne. Łączność telefoniczna i korzystanie z internetu są utrudnione, a w niektórych wspólnotach całkowicie zakazane.
Na Górze Athos zachowała się przede wszystkim bizantyjska architektura klasztorów – z charakterystycznymi kopułami, freskami i mozaikami – oraz najważniejsze dla prawosławnego monastycyzmu skarby. Najcenniejsze są relikwie świętych, fragmenty Krzyża Świętego, na którym umarł Jezus, a nawet szaty Matki Bożej. Ogromną wartość duchową mają również ikony cudotwórcze, znajdujące się we wszystkich klasztorach, a także księgi drukowane i rękopisy. Athos posiada jedną z największych kolekcji greckich manuskryptów na świecie.
Księgi i manuskrypty nie są udostępniane do swobodnego oglądania. Przechowywane są w klasztornych bibliotekach w specjalnych warunkach konserwatorskich. Czasami można uzyskać czasowy dostęp do wybranych rękopisów w obecności mnicha-opiekuna. Część zbiorów została zdigitalizowana i można do nich dotrzeć poprzez Mount Athos Digital Library (Cyfrową Bibliotekę Góry Athos), Bibliotekę Narodową Grecji czy instytucje i uczelnie, np. Oxford lub Harvard. Niektóre teksty są dostępne w ramach Open Access, czyli otwartego dostępu.
Wspomniane już skity to małe wspólnoty, w których mnisi żyją w oddzielnych celach, ale spotykają się na wspólne modlitwy i liturgie. Mają własną cerkiew, przełożonego i prowadzą własne gospodarstwo. Tradycja i prawo w skitach są bardziej surowe niż w klasztorach.
Cele (kelie) to małe eremy oddalone od głównych klasztorów, w których mieszka zazwyczaj jeden lub dwóch mnichów.
Kalyvy to natomiast małe chatki, zamieszkane przeważnie przez pojedynczych mnichów. Znajdują się one daleko od klasztorów, w trudno dostępnych miejscach – na zboczach gór, w lasach czy na urwiskach. Życie w kalyvach jest ekstremalnie surowe; do niektórych można dostać się jedynie wspinając po skałach. Mnisi-pustelnicy koncentrują się tam na modlitwie, kontemplacji, uprawie roli czy pisaniu ikon. Kalyvy są wyrazem najgłębszej formy ascezy.
Pustelnie to miejsca zamieszkane przez samotnych mnichów – anachoretów, oddających się całkowitej kontemplacji.
Społeczność mnichów żyje według kalendarza juliańskiego, a właściwie kalendarza liturgicznego, z surowymi postami trwającymi około 200 dni w roku. Wegańska (czy też wegetariańska) dieta obejmuje warzywa, oliwę z oliwek i chleb.
Athoskie monastyry i ich najcenniejsze skarby duchowe i materialne:
Święty Monastyr Ławry Megiste – znany jako Wielka Ławra, założony w 963 roku. To najstarszy i największy klasztor na Świętej Górze Athos. Na ok. 10 ha znajduje się kompleks otoczony rozległymi murami obronnymi. W centralnym miejscu stoi główna cerkiew (katholikon) oraz 37 kaplic (wewnętrznych i zewnętrznych), refektarz, biblioteki, cele mnichów, dziedzińce i ogrody. Imponująca biblioteka posiada ponad 2000 greckich rękopisów i tysiące drukowanych ksiąg. W Ławrze przechowywane są relikwie św. Atanazego Atońskiego – założyciela klasztoru. Jego ciało spoczywa w specjalnym relikwiarzu. Inne relikwie to części Krzyża Świętego, relikwie świętych Ojców Kościoła oraz ikony uważane za cudowne.
Święty Monastyr Watopedi – został ufundowany około 972–985 roku. Wśród skarbów klasztoru znajduje się Pas Bogurodzicy, czyli część stroju Matki Bożej. Jest to jedna z najważniejszych relikwii. Według tradycji pas został wykonany przez samą Bogurodzicę z wielbłądziej wełny. Innym cennym przedmiotem jest tzw. kielich „jaspisowy”, który według przekazu ma właściwość przemiany wody w antidotum na jad węży. Oprócz kosztownych szat i naczyń liturgicznych znajduje się tu wiele cudotwórczych ikon Matki Bożej, a biblioteka przechowuje około 2000 rękopisów, 25 zwojów i około 35 tys. drukowanych książek.
Święty Monastyr Chilandari – klasztor serbskiego prawosławia, założony w 1197 roku. Przechowuje relikwie założycieli klasztoru, części Krzyża Świętego, cudotwórcze ikony oraz bogatą bibliotekę z manuskryptami i dokumentami od XI wieku.
Święty Monastyr Iweron – został założony pod koniec X wieku, w 972 roku, przez św. Jana Iberyjskiego (Gruzina), towarzysza św. Atanazego. W klasztorze znajdują się relikwie świętych oraz najważniejsza ikona Matki Bożej, uważana za cudowną, a także związane z nią źródełko cudownej wody. W bibliotece znajduje się 20 tys. ksiąg drukowanych (w językach: gruzińskim, greckim, hebrajskim i łacińskim) i 2000 rękopisów.
Święty klasztor Dionizjou, czyli „Nea Petra”, stoi na wąskiej i urwistej skale 80 metrów nad poziomem morza. Założony w 1375 roku. Z monastyrem związana jest ważna postać – św. Nifon, patriarcha Konstantynopola, który w połowie XV wieku został mnichem i mieszkał w Dionizjou aż do śmierci. Najważniejszą relikwią jest prawa ręka św. Jana Chrzciciela oraz relikwie świętych, relief Ukrzyżowania z kości słoniowej z X wieku, święte naczynia i szaty liturgiczne. W bibliotece znajduje się 1100 rękopisów oraz ponad 15 tys. książek, w tym wydanych przed 1501 rokiem.
Święty klasztor Koutloumousiou – założony w XII wieku przez członków dynastii Seldżuków nawróconych na chrześcijaństwo. W Kaplicy Potężnej Ochrony znajduje się cudowna ikona Matki Bożej o tym samym imieniu. Klasztor posiada wiele relikwii świętych, szaty liturgiczne, księgi i rękopisy.
Święty Monastyr Pantokratora – nie wiadomo, kiedy rozpoczęto prace budowlane, ale w 1358 roku klasztor już istniał. Posiada pokaźną kolekcję relikwii świętych oraz fragment Prawdziwego Krzyża, a także cenne przedmioty, jak część tarczy św. Merkuriusza i ikony z XIV wieku.
Święty Monastyr Xeropotamou – założony prawdopodobnie w 970 roku. Przechowuje relikwie świętych, dwie części Prawdziwego Krzyża – największe na świecie, z otworem po gwoździu z Ukrzyżowania – haftowane złotem szaty liturgiczne, bezcenne laski biskupie oraz księgi i starodruki.
Święty Monastyr Zographou – bułgarski klasztor, założony w 973 roku. Aż do początku XIX wieku w monasterze mieszkali razem z Bułgarami mnisi pochodzenia greckiego i serbskiego, ale od 1845 roku jest on czysto bułgarski. Do najbardziej znanych skarbów monastyru należą dwie cudowne ikony Matki Bożej.
Święty Monastyr Docheiariou – założony ok. 970 roku. W XVI wieku ksiądz Georgios z Adrianopola poświęcił cały swój majątek klasztorowi. W klasztorze znajduje się fragment Prawdziwego Krzyża, relikwie świętych, naczynia liturgiczne i szaty.
Święty Monastyr Karakallou – założony na początku XI wieku. Wśród skarbów klasztoru znajdują się czaszka apostoła Bartłomieja i św. Krzysztofa oraz fragment Prawdziwego Krzyża, szaty i naczynia liturgiczne.
Święty Monastyr Filoteusza – powstał pod koniec X wieku. Ufundowany został przez błogosławionego Filoteusza, współczesnego św. Atanazemu Atończykowi. Najcenniejszymi relikwiami są prawa ręka św. Jana Chryzostoma i fragment Prawdziwego Krzyża oraz inne relikwie.
Święty Monastyr Simonos Petra, zwany Simonopetra – zbudowany około 1254 roku na wysokości 330 metrów na skałach. Najważniejszym skarbem Simonopetry jest lewa ręka św. Marii Magdaleny.
Święty Monastyr Aghiou Pavlou – założony w drugiej połowie X wieku. Wśród skarbów klasztoru znajdują się dary Trzech Mędrców, stopa św. Grzegorza Teologa, kawałek Prawdziwego Krzyża i inne.
Święty Monastyr Stavroniketa – założony w 1541 roku, jest najmniejszym pod względem wielkości na Świętej Górze. Jednym z najcenniejszych skarbów klasztoru jest ikona św. Mikołaja z XIII–XIV wieku.
Święty Monastyr Ksenofonta – założony pod koniec X wieku. W XVI wieku większość mnichów stanowili Słowianie. Wśród skarbów Ksenofonta znajduje się fragment Prawdziwego Krzyża, okazałe relikwiarze zawierające relikwie świętych, święte naczynia i szaty
Święty Monastyr Gregoriou – powstał przed połową XIV wieku. W klasztorze znajduje się niewielka część Prawdziwego Krzyża, relikwie świętych, ikona Matki Bożej, naczynia i szaty liturgiczne.
Święty Monastyr Esphigmenou – założony pod koniec X wieku. Jego mnisi są postrzegani jako strażnicy ortodoksji.
Święty Monastyr św. Pantelejmona, tzw. Rossikon (ros. rosyjski) – założony w X wieku. Rossikon słynie z dzwonów, które w sumie ważą ponad 20 ton; największy waży 13 ton i ma średnicę 2,7 metra. Wśród skarbów klasztoru znajduje się wiele ikon, naczyń i szat liturgicznych.
Święty Klasztor Konstamonitou – założony w XI wieku. Przechowywana jest tu cudowna ikona św. Szczepana z VIII wieku oraz dwie cudowne ikony Matki Bożej, a także fragment Prawdziwego Krzyża.
Góra Athos została wpisana na listę światowego dziedzictwa UNESCO w 1988 roku. Choć ukazało się wiele artykułów i książek na temat historii i współczesności Świętej Góry Athos, republika mnichów pozostaje wciąż tajemnicza i niedostępna, szczególnie dla kobiet, z powodu restrykcji dotyczących odwiedzin.
Dla mnie prawdziwym przewodnikiem była książka „Na Górze Athos. Wśród Mniszej Republiki” autorstwa o. Marcina Czermińskiego T.J., której pierwsze wydanie ukazało się w 1908 roku.
W Europie istnieją także inne miejsca przypominające Athos pod względem rygoru duchowego czy ograniczeń, np. klasztory kartuzów (La Grande Chartreuse we Francji), opactwo benedyktyńskie w Solesmes (również we Francji) czy monastyczne pustelnie w Rumunii (np. Pustelnia Sihăstria). Jednak żadne z nich nie dorównuje społeczności zamieszkującej górę wyrastającą z Morza Egejskiego na wysokość ponad 2033 m.
X. Marcin Czermiński T.J Na Górze Athos Wśród Mniszej Republiki. Kraków, Miles Sp. J 2022
https://mount-athos.org/en/mount-athos/monasteries
https://www.moja-grecja.pl/athos/historia?kolor=2
Alicja Kliber
Autorka jest wałbrzyszanką, interesuje ją wszystko co jest związane z Dolnym Śląskiem, a szczególnie jego "boczne drogi". Uważa, że historia to ciągłość ludzkich losów, a pamięć należy się wszystkim którzy mieszkali tu wcześniej. Prowadzi bloga „Plecak z mapą, kompasem i książką do historii” w którym opisuje bardzo subiektywne spojrzenie na odwiedzane miejsca. Poszukuje także miejsc opisanych w legendach. Lubi góry i czuje się częścią górskiej dzikiej przyrody i poplątanych leśnych dróg. Posiadaczka trzech kotów i psa. Swoje wędrówki opisuje w kwartalniku http://www.przystanekd.pl/, na stronie https://tropicielehistorii.pl/ i innych, oraz na FB. Autorka książki "Aniołowie i kobry, czyli bocznymi drogami Dolnego Śląska", opisującej zapomniane miejsca Dolnego Śląska i opowiadania sudeckie.
