Regulacje prawne dotyczące poszukiwań różni wiele szczegółów. U podstaw dostrzegalne są jednak elementy wspólne.
Zagadnienie poszukiwań zabytków jest od dawna obecne w przestrzeni publicznej. Ludziom od zawsze towarzyszyło pragnienie odkrywania tego, co nieznane i tajemnicze oraz odsłaniania elementów dawno zaginionej historii. Mając na uwadze obecną w społeczeństwie chęć realizowania tej pasji, a jednocześnie obowiązek ochrony dziedzictwa kulturowego przed niepoprawną eksploracją i zniszczeniem, w ustawodawstwie wielu krajów zdecydowano się na prawne uregulowanie kwestii poszukiwania zabytków.
Analiza sposobu uregulowania kwestii prowadzenia poszukiwań zabytków w wybranych 17 krajach Europy środkowej, zachodniej i południowej – Albanii, Anglii, Walii i Irlandii Północnej, Austrii, Bułgarii, Republiki Czech, Danii, Estonii, Francji, Grecji, Irlandii, Rumunii, Niemiec (części landów, w tym Saksonii), Słowacji, Szwecji, Ukrainy, Węgier i Włoch pokazuje, że choć przepisy poszczególnych państw różnią się od siebie w wielu aspektach, to jednak dla dużej części z nich można wskazać rozwiązania wspólne. Zgodnie z przyjętym standardem na przepisy odnoszące się do poszukiwania zabytków składają się: określenie przedmiotu ochrony prawnej (definicja zabytku), kwestie dopuszczalności prowadzenia amatorskich poszukiwań zabytków, wskazanie obszarów, na jakich takie poszukiwania są dozwolone, uregulowanie kwestii własności odkrywanych obiektów, a także określenie sankcji za nieprzestrzeganie przepisów prawnych w tym zakresie.
Spis treści
POZWOLENIE NA PIERWSZYM MIEJSCU
Zaczynając od zagadnienia definicji zabytku archeologicznego można zauważyć, że w analizowanych państwach mają one różnorodny charakter – od definicji ogólnych, w których nie pojawia się żadna cezura chronologiczna (np. Czechy, Ukraina, Francja, Irlandia) po definicje zawierające konkretne daty roczne (np. Szwecja, Słowacja) lub próbujące enumeratywnie wyliczyć kategorie zabytków archeologicznych, wprowadzając jednocześnie kryterium wieku obiektu (np. Anglia, Walia). Charakter tych definicji uzależniony jest przede wszystkim od specyfiki zabytków archeologicznych występujących na danym terenie oraz od przyjętego modelu regulacji.
Odnosząc się do pierwszego ze wskazanych wyżej zagadnień należy zaznaczyć, że obowiązek uzyskania Odnosząc się do pierwszego ze wskazanych wyżej zagadnień należy zaznaczyć, że obowiązek uzyskania pozwolenia na prowadzenie poszukiwań zabytków został ustanowiony w przeważającej części analizowanych państw. Przepisy wymagają każdorazowego ubiegania się o stosowne zezwolenie (np. w Grecji, Szwecji, Ukrainie) lub dopuszczają taką aktywność przez dłuższy, wskazany w pozwoleniu czy licencji okres (np. w Estonii, Irlandii, Saksonii). Możliwość prowadzenia poszukiwań warunkuje dodatkowo – w każdym przypadku – obowiązek uzyskania pozwolenia właściciela terenu.
W siedmiu z poddanych analizie krajów amatorskie poszukiwania zabytków są prawnie zabronione. Działania takie mogą być w nich prowadzone jedynie przez osoby legitymujące się odpowiednim wykształceniem specjalistycznym. Sytuacja taka ma miejsce w Czechach, Albanii, Austrii, Rumunii, Słowacji, Szwecji i Ukrainie.
Przechodząc do obszarów, na których prowadzenie poszukiwań zabytków jest dozwolone, warto odnotować, że we wszystkich systemach prawnych analizowanych państw występuje zakaz prowadzenia poszukiwań na uwzględnionych w rejestrach konserwatorskich stanowiskach archeologicznych. Sytuacja taka dotyczy również Anglii i Walii, gdzie obowiązuje zakaz poszukiwań na terenie tak zwanych „Scheduled Monuments”. Zgodnie z danymi podanymi przez Historic England w rejestrze tym jest obecnie prawie 20 tysięcy stanowisk.
Analiza nie uwzględnia krajów oznaczonych kolorem białym. Obowiązek uzyskania pozwolenia na poszukiwania obowiązuje w większości krajów Europy. Czasem ogranicza się wyłącznie do uzyskania zgody właściciela gruntu. 
Sankcje finansowe 
Kary pozbawienia wolności 
Zakaz amatorskiego poszukiwania
OBOWIĄZEK INFORMACYJNY I PRAWO WŁASNOŚCI
Podobnie jest w przypadku spełniania obowiązku informacyjnego. We wszystkich regulacjach przewidziano konieczność powiadomienia organów państwowych o dokonanym odkryciu. W niektórych z nich mowa jest o niezwłocznym powiadomieniu, w innych pojawia się konkretny termin (np. 14 dni w Anglii i Walii). Niedopełnienie tego obowiązku skutkuje sankcjami karnymi, jak również wyłączeniem z możliwości skorzystania z prawa wykupu znaleziska przez państwo (np. Anglia i Walia).
Zróżnicowana kultura prawna, wynikająca m.in. z uwarunkowań historycznych, spowodowała również nieco inne rozwiązania prawne w zakresie prawa własności do odkrywanych (znajdowanych) zabytków i zabytków archeologicznych. Dominującym modelem jest utrzymanie zasady, że ich właścicielem staje się państwo (np. Czechy, Irlandia, Saksonia, Słowacja, Ukraina). Model bliższy tradycjom prawa rzymskiego, gdzie właściciel terenu dzieli się w stosunku 50/50 ze znalazcą, reprezentują na przykład niektóre landy niemieckie (między innymi Bayern i Nordheim-Westfalen) czy Austria. Specyficzne rozwiązanie przyjęto w Anglii i Walii, zastrzegając możliwość pierwokupu przez państwo odkrywanych (znajdowanych) zabytków, wypełniających precyzyjnie zdefiniowane pojęcie skarbu. Zabytki niemieszczące się w powyższej kategorii stanowią własność znalazcy i właściciela terenu w równych częściach.
SANKCJE KARNE
Przechodząc do ostatniego z zasygnalizowanych zagadnień, można dostrzec, że poza uregulowaniami dotyczącymi wymogów związanych z możliwością prowadzenia poszukiwań zabytków, w europejskich prawodawstwach pojawiają się również sankcje karne i administracyjne za prowadzenie bezprawnych poszukiwań zabytków, ich niszczenie lub uszkadzanie oraz niezawiadomienie o dokonanym odkryciu.
Sankcje administracyjne w postaci kar finansowych przewidziane są np. w Estonii czy na Węgrzech. W większości państw natomiast niedopełnienie czy naruszenie obowiązujących przepisów w tym zakresie uważane jest za przestępstwo i zagrożone jest karą grzywny oraz karą pozbawienia wolności. Grzywny za poszukiwanie zabytków wbrew przepisom prawa zdecydowało się wprowadzić 16 spośród analizowanych państw (Albania, Anglia, Walia i Irlandia Płn., Austria, Bułgaria, Czechy, Dania, Francja, Irlandia, Rumunia, Niemcy, Słowacja, Szwecja, Ukraina, Włochy), a ich wysokość, w przeliczeniu na polskie złote, mieści się w przedziale od ok. 550 zł do ok. 2 mln zł. Sankcje karne za nielegalne poszukiwanie zabytków w postaci pozbawienia wolności zostały z kolei przyjęte przez 9 państw (Bułgaria, Dania, Francja, Grecja, Irlandia, Saksonia, Ukraina, Węgry, Włochy). Za niezgodne z przepisami prowadzenie poszukiwań zabytków przewidziano kary od 6 miesięcy do 7 lat pozbawienia wolności.
PODSUMOWANIE
Powyższe, skrótowe porównanie pokazało, że kwestia prowadzenia poszukiwań zabytków jest w wielu ustawodawstwach europejskich uregulowana w podobny sposób. W przeważającej większości wymaga się wcześniejszego uzyskania pozwolenia od organów konserwatorskich, zaś od osób poszukujących zabytków oczekuje się respektowania ustanowionych reguł i zakazów w trakcie poszukiwań oraz bieżącego dokumentowania znalezisk oraz informowania przedstawicieli państwa o ich przebiegu i efektach swoich działań. We wszystkich analizowanych państwach ustalono zakaz prowadzenia poszukiwań na terenie chronionych stanowisk archeologicznych oraz obowiązek uzyskania zgody właściciela terenu na ich prowadzenie. Państwa te przewidziały również konkretne, często bardzo dolegliwe kary za działania wbrew treści ustanowionych przepisów.
Przedstawiona sytuacja jasno pokazuje, że priorytetem jest i zawsze powinna być ochrona oraz bezpieczeństwo zabytków i dziedzictwa archeologicznego. Większość z analizowanych krajów limituje dostęp amatorów do nieodkrytych jeszcze dóbr kultury, wprowadzając różnego rodzaju wymagania i ograniczenia, dotyczące możliwości prowadzenia poszukiwań zabytków. Najważniejszym z nich jest zakaz prowadzenia poszukiwań na obszarach znanych i chronionych zabytków archeologicznych. Ustawodawcy są zgodni, że pozbawione kontroli, swobodne eksploracje stanowisk mogłyby prowadzić do ich nieodwracalnych zniszczeń. Jednocześnie możliwość prowadzenia poszukiwań zabytków jako forma realizowania pasji oraz wspomagania państwowych służb konserwatorskich, została w wielu krajach dozwolona. Należy jednak pamiętać, że jeżeli poszukiwania mają być prowadzone odpowiedzialnie, muszą odbywać się w pełnej współpracy ze służbami konserwatorskimi, archeologami oraz muzealnikami.
Jest to cały artykuł „Poszukiwania zabytków w wybranych systemach prawnych w Europie” opublikowany w numerze Odkrywca 3 (242) marzec 2019
Wydział Kontroli i Nadzoru Konserwatorskiego, Departament Ochrony Zabytków Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego
